Według międzynarodowego projektu Amber* europejskie rzeki należą do najbardziej pofragmentowanych na świecie. Dotychczas doliczono się na nich ponad miliona barier. Tylko w Polsce szacuje się, że może być ich nawet 80 tysięcy.
Znaczna część tych barier wodnych jest przestarzała, nielegalna albo zwyczajnie niepotrzebna. Wszystkie są główną przyczyną pogorszenia się stanu wód powierzchniowych w Europie1.
Więcej szkody niż pożytku
Zapory, przepusty, jazy i inne bariery zaburzają przepływ wody i obniżają jej jakość, zmniejszają odporność ekosystemu na skutki zmiany klimatu i katastrof naturalnych, wpływają na zdolność wody do transportowania osadów i składników odżywczych, pogłębiają suszę w lasach, upośledzają funkcjonowanie ekosystemów i blokują migrację wielu zagrożonych gatunków ryb słodkowodnych, w tym majestatycznego jesiotra. Tamy dotykają także bezpośrednio nas, ludzi – przekształcanie rzek powoduje m.in. wzrost zagrożenia suszą. Zapory powodują bowiem osuszanie terenów na około zbiornika; woda zatrzymuje się w jednym miejscu, co zaburza jej przepływ do okolicznych obszarów. Jednocześnie budowanie barier na rzekach może potęgować skutki powodzi. Można zacząć się zastanawiać – to w końcu susza czy powódź? To, co niektórym może wydać się paradoksem, ma proste wytłumaczenie. W uregulowanym korycie rzecznym dochodzi do przyspieszenia spływu wody. W przypadku obfitych opadów zwiększy się więc ilość wody, która w krótszym czasie będzie płynęła rzeką, a to zwiększy falę powodziową.
Zobacz animację, co możemy zyskać, gdy uwolnimy rzeki od tam i pozwolimy im swobodnie popłynąć.
Unia Europejska widzi, że tamy szkodzą nam wszystkim i dostrzega potrzebę przywrócenia ciągłości rzek. Dlatego zamiast budować nowe bariery rzeczne, trzeba usunąć te, które nie spełniają swojej roli. W ubiegłym roku udało się usunąć przynajmniej 239 barier w 17 krajach w Europie – więcej TUTAJ.
10 głównych korzyści uwalniania europejskich rzek od tam:
- Przywrócenie ciągłości i ekologicznych funkcji rzek – Swobodnie płynące rzeki mają szczególne znaczenie dla wodnej i lądowej różnorodności biologicznej, równowagi składników pokarmowych, transportu osadów i ochrony terenów zalewowych.
- Ochrona populacji ryb – Usuwając bariery, pozwalamy rybom swobodnie migrować do żerowisk i tarlisk, co zmniejsza ich śmiertelność i pozwala się odbudować zagrożonym populacjom.
- Lepsza jakość wody – Wraz z każdą usuniętą zaporą poprawia się jakość wody, bilans składników pokarmowych i warunki termiczne.
- Ochrona przed sztormami i rosnącym poziomem mórz – Dzięki usuwaniu zapór rzeka jest w stanie transportować osady, które użyźniają, uzupełniają i odbudowują tereny zalewowe, ujścia i plaże, chroniąc je przed falami sztormowymi i rosnącym poziomem mórz.
- Mniejsze emisje gazów cieplarnianych – Akweny słodkowodne odpowiadają za 2-8% globalnych emisji metanu, który posiada 28-35 razy większy współczynnik globalnego ocieplenia niż CO2. Ma to związek przede wszystkim z akumulacją materii organicznej w zbiornikach zaporowych.
- Mniej dotkliwe susze i niskie stany wód – Mimo że tamy budowane są z myślą o walce z niedoborami wody, problem nie tylko nie zniknął, ale zgodnie z prognozami jeszcze się pogłębi13. Paradoksalnie usuwanie zapór jako rozwiązanie przyjazne naturze może pomóc zwiększyć dostępność wody.
- Zapobieganie powodziom – Naturalny, meandrujący bieg rzeki z terenami zalewowymi, kanałami bocznymi i zróżnicowanymi siedliskami zmniejsza ryzyko powodzi. Przywrócenie rzekom ich naturalnego kształtu i struktury może pomóc wyeliminować zagrożenia i zaoszczędzić miliony euro, które przeznaczane są na usuwanie zniszczeń popowodziowych.
- Niższe koszty konserwacji i napraw – Szacuje się, że usunięcie 36 000 zapór w Stanach Zjednoczonych byłoby 10-30 razy tańsze niż ich naprawa i konserwacja zgodnie z normami bezpieczeństwa.
- Więcej miejsc pracy i możliwości biznesowych – Likwidacja zapór zapewnia stałe i tymczasowe miejsca pracy. Każdy 1 milion euro wydany na usuwanie barier to 11-26 zatrudnionych osób.
- Większe walory kulturowe i rekreacyjne – Naturalne krajobrazy o dużej różnorodności biologicznej przyciągają turystów i amatorów wypoczynku na świeżym powietrzu. Rzeki zasobne w ryby są atrakcyjne dla wędkarzy, ale przyroda daje także inne możliwości np. przedsiębiorcom, takie jak spływy pontonowe, kajakarstwo, piesze wycieczki, obserwacje dzikiej przyrody, ośrodki odnowy biologicznej, ekologiczne miejsca noclegowe itp.
Przywróćmy europejskie rzeki do życia. Uwalniając rzeki, uwalniamy życie.
Więcej przeczytasz w broszurze
Materiały źródłowe:
1* European Union, Directorate-General for Environment (2021) The 6th Water Framework Directive and Floods Directive Implementation Report
2* European Commission, Biodiversity strategy 2030
*Projekt AMBER (Adaptive Management of Barriers in European Rivers– Adaptacyjne Zarządzanie Barierami w Europejskich Rzekach) to projekt badawczy koordynowany przez walijski Uniwersytet